2015: Сёрнитам комиӧн. Тексты для самостоятельного чтения и перевода

 

АСШÖРА ЛЫДДЯН ДА ВУДЖÖДАН ТЕКСТЪЯС / ТЕКСТЫ ДЛЯ САМОСТОЯТЕЛЬНОГО ЧТЕНИЯ И ПЕРЕВОДА

 

1. Миян дона да пыдди пуктана велöдысьöй, Светлана Евгеньевна! Чолöмалам Тiянöс Выль воöн да Рöштвоöн! Сиам, мед Тiян олöмын пыр вöлi (прошедшее время от Inf. вöв-ны) яръюгыд шондi да кымöртöм енэж! Крепыд дзоньвидзалун Тiянлы! Кузь нэм да бур шуд! Шуда да кыпыд Выль во! Тiян велöдчысьяс, Öндрей да Марья. Öшым тöлысь комын öтиöд лун.

2. Гожöмнас ме отпускала. Отпускöй кузь — ветымын кöкъямыс лун. Кольöм во сора тöлысьö ме ветлi Кипр дi вылö. Моз тöлысьын шойччи Комиын. Уджалi дачаын. Но эг гожъяв. Гожöмыс кöдзыд вöлi. Прöст кадö ветлi вöрö. Вотчи. Чери кыйи. Челядьöй шойччисны Крымын Сьöд саридз дорын. Ёртöй подöн ветлiс Ухтасянь Из гöраöдз. Бура и шойччим гожöмнас! Лöсьыда коллялiм шойччан кад. И тэныд, ёртöй, сиам бур гожöм!

3. Попова Кристиналöн рöдвужыс олö Кöрткерöсын. Тайö сиктыс ыджыд да мича, районлöн юрсикт. Батьыс Кристиналöн уджалö вöрын, сiйö нималана пöрöдчысь, а мамыс велöдö сиктса школаын, сiйö коми да роч кывйысь велöдысь. Батьмамныс пыдди пуктöны ассьыныс чужан кыв да культурасö. Кристиналöн Ирина нима ыджыдджык чойыс уджалö сиктса администрацияын, сiйö видз-му овмöс юкöнöн веськöдлысь. Кристина öнi велöдчö Сыктывкарын, госслужба академияын, медводдза курсын. Босьтö мöд вылыс тшупöда образование.

4. Поводдяыс Комиын аслыспöлöс: гожöмыс дженьыд да шоныд, тöлыс кузь да кöдзыд. Коми му лунвыв районъясын поводдяыс ёна торъялö войвыв районъясысь. Тулысын, кор лунвыв районъясын дзоридзалö льöм пу да пелысь пу, войвылын век на куйлö лым. Тöвшöр тöлысьын шöр температураыс лунвылын, Сыктывкарын, дас вит градус кöдзыд, а войвылын, Вöркутаын, кызь градус кöдзыд. Гожöмын, сора тöлысьын Сыктывкарын шöр температураыс дас квайт градус, а Вöркутаын дас öти градус шоныд.

5. Лена — том ныв, велöдчысь. Леналöн семья олö Вöркутаын, но сiйö олö Сыктывкарын, велöдчö Сыктывкарса канму университетын, управление факультетын. Леналöн эмöсь бать-мам, Илля вок да Оля чой. Бать уджалö Вöркутаса кызь витöд номера школаын, сiйö школаса веськöдлысь да история велöдысь. Мамыс — бурдöдысь, кирург. Чой да вок ичöтöсь на, велöдчöны коймöд классын. Гожöмнас Леналöн семья чукöртчö öтвылысь да мунöны шойччыны лунвылö, саридз дорö. Поездын мунiгöн найö тöдмасьöны уна сиктöн да карöн, вöр-ваöн. Войвывса вöр-ва ёна торъялö лунвывса вöр-ваысь, мый ёна шензьöдö челядьöс. Арнас челядь висьтасьöны шойччöм йылысь ёртъяслы.

6. Ирина — госслужба академияын управление факультетын велöдчысь. Сiйö велöдчö медводдза во на. Ирина олö Ухтаын, уджалö Ухтаса из шом перъян предприятиеын, сiйö кадръяс юкöнын веськöдлысь. Ириналöн эм верöс да кык пи. Пияныс ыджыдöсь нин. Олег — ыджыдджык пи, велöдчö Ухтаса канму университетын, нёльöд курсын, Саша — ичöтджык пи, велöдчö комын витöд номера школаын, дас öтиöд классын. Максим верöсыс уджалö öттшöтш Ирина гöтыркöд öти предприятиеын, сiйö шопер. Тöвнас став семьяöн ёна радейтöны исласьны лызьöн, гожöмнас шойччöны рубеж сайын либö саридз дорын. Тöдмасьöны мöд мулöн либö карлöн культураöн да традицияясöн.

7. Ми олам Россия Федерацияса Коми Республикаын. Коми му куйлö Европаса Россиялöн асыв-войвылын. Республикалöн чужан луныс — сюрс öкмыссё кызь öтиöд вося моз тöлысь кызь кыкöд лун. Каналан кывъяс — коми да роч. Республикалöн юркарыс — Сыктывкар. Тайö карыс поздысьöма Сыктыв ю бокын. Сыктывкар гöгöр уна коми сикт-грезд, кодъяс пырöны Сыктывдiн районö. Коми Республика озыр вöрöн, тшак-вотöсöн, дона куа пемöсъясöн, из шомöн, биаруöн да дона изйöн. Республикаын эмöсь паськыд да джуджыд юяс — Печора, Эжва, Сыктыв. Сэнi уялö быдсяма чериыс.

8. Сыктывкар кыв артмис кык кывйысь: «Сыктыв» да «кар». Сiйö вежöртö «Сыктыв ю дорын олан ин, кар». Сыктывкар — медся важ кар миян республикаын. Сiйö — Россияса войвылын ыджыд промышленнöй, научнöй да культурнöй шöрин. Сюрс сизимсё кöкъямысдасöд воын сiйö лои Усть-Сысольск карöн. Сюрс öкмыссё комынöд воын Усть-Сысольсклы сетiсны выль ним — Сыктывкар. Сыктывкарын олö кыксё нелямын сюрс гöгöр морт. Сыктывкарлöн эм торъя юкöнъяс: Эжва, Тентюков, Париж, Кöджпон, Давпон.

9. Тайö Петыр. Сiйö зонка, велöдчысь. Петыр олö Ухтаын, велöдчö Ухтаса канму техническöй университетын. Петырлöн эмöсь бать-мам, чойяс да вок. Чойясöс шуöны Марина да Ӧльга. Марина олö Вöркутаын, уджалö вузасянiнын. Ӧльга чой ичöт на, сiйö велöдчö Ухтаса комын квайтöд номера школаын, öкмысöд классын. Петырлöн Ваня вок — веськöдлысь, экономист, сiйö уджалö Коми Республикаса вузасян министерствоын. Гожöмнас Петырлöн чойяс да вок чукöртчöны бать-мам дорын Ухтаын, шойччöны ыджыд семьяöн, а сiдзжö отсасьöны бать-мамныслы вöдитны град выв пуктассö.

10. Ӧльга — госслужба академияын управление факультетын велöдчысь. С i йö олö Усинскын, уджалö Усинск карса администрацияын. Ӧльга верöс сайын. Öльöксан верöскöд быдтöны пиянöс. Найöс шуöны Öндрей да Илля. Гозъялöн челядьыс велöдчöны кызь öтиöд номера школаын, кöкъямысöд классын. Гожöмнас став семьяöн найö шойччöны саридз дорын: гожйöдчöны, купайтчöны, нимкодясьöны лунвывса вöр-ваöн. Моз тöлысь помын, шойччöм бöрын, став семьяöн найö бöр локтöны Усинскö. Кöч тöлысьын Ӧльга да Öльöксан петöны удж вылö, пияныс мунöны школаö.

11. Ми олам Коми Республикаын. Коми му куйлö Европаса Россиялöн асыв-войвылын. Республикаын эм зэв уна ичöт да ыджыд ю. Паськыд юяс — Печора да Эжва. Печора петö Урал гöраясысь да кывтö войвылö, усьö Йиа саридзö. Тайö Европаын медся ыджыд юясысь öти. Печораö усьöны Уса, Изьва, Тшугöр, налöн ичöт вожъясыс. Эжва векньыдджык Печораысь, но сiдзжö вына ю. Сiйö визувтö рытыввылö, ылö да усьö Войвыв Двинаö. Эжваö усьöны Висер, Сыктыв да Емва юяс. Гожöмнас миян юяс зэв мичаöсь (суффикс -öсь указывает на множественное число), тöвнас — лöньöсь, тулыснас — гораöсь.

12. Коми Республика — зэв ыджыд му. Сылöн пасьтаыс нёльсё дас вит сюрс квадрата километр. Комиын мувывса озырлунысь медтöдчанаыс — вöр, коми парма. Коми му став пасьтаысь вöрыс босьтö квайтымын öкмыс прöчент. Вöрыс Комиын зэв уна — ставнас кызь кöкъямыс миллион сизимсё сюрс гектар. Став вöрысь лыска пуа вöр — кöкъямысдас öти прöчент, коръя пуа вöр — сöмын дас öкмыс прöчент. Республикаын тшöтш эм уна нюр, унджыкыс тундраын. Став муысь дас кык-дас вит прöчентыс нюр.

13. Коми Республика — Россияса Федерация пытшкын торъя администрация тэчас. Сюрс öкмыссё öкмысдасöд воöдз сiйö вöлi Автономияа республика. Коми йöз сёрниын эм нэмöвöйся ним – Коми му. Юркарыс сылöн — Сыктывкар, мый вежöртö «Сыктыв ю дорын кар». Пасьтаыс республикалöн нёльсё дас вит сюрс квадрата километр. Олысь лыд — öкмыссё сизимдас öти сюрс витсё морт (2006-öд воын). Чужан лун — сюрс öкмыссё кызь öтиöд вося моз тöлысь кызь кыкöд лун. Республикалöн медыджыд веськöдлысь — Юралысь. Республикаын олысьяс бöрйöны Юралысьöс нёль во кежлö.

14. Коми республикаын кык сюрс квайтöд воын олiс öкмыссё сизимдас öти сюрс витсё морт. Каръясын олöны йöзысь сизимдас квайт прöчентыс, а сиктъясын — кызь нёль прöчентыс. Юркарыс Комиын — Сыктывкар. Коми республикаын кызьöд нэм чöж каръяс зэв öдйö быдмисны. Кызьöд нэм комынöд воясö Коми муын вöлi сöмын öти ичöт кар — Сыктывкар, а öнi — дас кар. Республикаса войвыв каръясын олöны да уджалöны из шом перйысьяс (Вöркутаын да Интаын), биару да мусир перйысьяс (Ухтаын, Усинскын, Вуктылын), Эжваын олöны кабала вöчысьяс, Микуньын — кöрт туй вылын уджалысьяс.

15. Коми войтыр олö сиктса районъясын да Сыктывкарын, мукöд карын тшöтш. Республикаын гырысь сиктъяс — тайö районса шöринъяс, юрсиктъяс: Айкатыла, Визин, Выльгорт, Изьва, Койгорт, Кöрткерöс, Кослан, Абъячой, Кулöмдiн да Чилимдiн. Чилимдiн районын олöны рочьяс. Сиктса олысьясысь унджыкыс вöдитöны му да видзöны скöт. Изьва да Печора вожъясын, тундраын олöны да уджалöны кöр видзысьяс. Вöрса посёлокъясын уджалöны вöр лэдзысьяс, пöрöдчысьяс. Коми йöз да республикаса уна мукöд олысь радейтöны вöр-ва, вöралöм, вотчöм да чери кыйöм.

16. Сыктывкар — Коми республикаын юркар. Сар дырйи Сыктывкарлöн вöлi Усть-Сысольск роч ним. Колян нэмын, сюрс öкмыссё комынöд воын, карлы официальнöя сетiсны öнiя ним Сыктывкар, кодi вежöртö «Сыктыв ю вылын кар». Талунъя Сыктывкар — ыджыд, том да быдмысь кар. Сэнi олö кыксё нелямын сюрс сайö морт. Кар шöр зэв öдйö вежсьö, кыпöдöны уна судтаа мича выль керкаяс. Сыктывкарын эм Париж нима юкöн. Сюрс кöкъямыссё дас кыкöд воын Россия да Прансiя костын тыш бöрын пленö веськалöм прансузъясöс овмöдiсны Сыктывкарö тайö юкöнас. Найö и сетiсны ним — Париж.

17. Павел олö Эжваын, уджалö школаын, велöдö физика да математика урокъяс. Сiйö велöдчис Сыктывкарса канму университетын. Помалiс университетсӧ вит во сайын. Университетын зiлис бура велöдчыны, вермасис олимпиадаясын, быдсяма конкурсъясын. Унаысь шедöдлiс призöвöй местаяс. Öнi Павел окотапырысь сетö ассьыс тöдöмлун школаса велöдчысьяслы. Витöд класса челядьлы нуöдö математикаысь кружок. Сэнi сiйö и классöн веськöдлысь. Челядь пыдди пуктöны ассьыныс велöдысьсö, зiльöны унатор тöдмавны математикаысь, вöчöны öттшöтш ребусъяс, артасян уджъяс. Шойччан лунъясö Павел аслас быдтасыскöд ветлö лызьöн — тöвнас, вартчанiнӧ — тулыснас да арнас. Гожöмнас Павел да челядь шойччöны гортын, налöн каникулъяс.

18. Кебра сикт куйлö Коми Республика лунвылын, Сыктыв районын. Нималö тайö сиктыс медводдза коми поэт да коми литературалы подув пуктысь Иван Алексеевич Куратовлöн Кебраын чужöмöн. Ачыс сиктыс нюжалöма вель уна километр вылö. Мылькъяс вылын артмылöмаöсь посни грездъяс. Сэнi и овмöдчылöмаöсь коми йöз. Сикттi визувтö Буб ю. Сiйö торйöдö Кебра сиктсö Мӧдлапöв (Зареччö) сиктöн, но тшöтш пырö Кебраса сиктсöвет улö. Кебраын эм «Кöч Закар керка» нима музей. Сiйö тöдмöдö И.А. Куратов произведениеясын персонажъясöн, поэт творчествоöн. Музейын да сылöн гöгöрас позьö тöдмасьны и коми войтырлöн важъя оласногӧн. Сиктлöн öнiя нимыс Куратово йитчöма поэт нимкöд, но комиöн Кебра нимыс век на бергалö йöз сёрниын.

19. Альбина велöдчысь, сiйö студент. Велöдчö Альбина Сыктывкарса канму университет бердын Гуманитарнöй наукаяс институтын, нёльöд бöръя курсын. Сiйö зэв збой, сюсь да вежöра ныв, зiльö велöдчöмын. Альбина кöсйö лоны вуджöдчысьöн да велöдö уна кыв. Институтын бура туялöвелöдö коми да мукöд финн-угор кывъяс. Пырöдчö финн кыв грамматикаö, гортын асшöра велöдö финн кыввор. Гожся финн курсъяс дырйи сiйö ветлöма Финн муö, тöдмасьöма уна ас коддьöмыскöд, кодъяс локтöмны Россияысь, Германияысь, Швецияысь, Эстонияысь, Венгрияысь да мукöд муысь. А öтувъя кывнас ставныслöн вöлi финн кыв. Сы пыр Альбина зiльö велöдны и мукöд кыв, найö восьтасны сылы мирсö.

20. «Очерки по истории Коми АССР» небöгын шуöма, мый XIX-öд нэм помын Усть-Сысольскса уездын вöлöма: дворянаыс (векджык карын олысь рочьяс) — 330 морт, вичкоын кесъялысьыс — 1 135 морт, му уджалысьыс — 90 679 морт, купечыс — 209 морт, мещаниныс – 3 263 морт. Комиын пыр водзö пондiсны нимавны зырянаысь петлöм велöдчöм йöз — Г.С. Лыткин, В.Н. Латкин, К.Ф. Жаков да мукöд. Коми литературалы подув пуктысь И.А. Куратов эз эскыв коми кывлы пом туналысь йöзлы. Коми гижысьяс бура тöдлiсны роч культура да зiльлiсны тырвыйö тöдмавны тшöтш рытыввыв Европаса культураысь традицияяс (И.А. Плосков, Е.А. Цыпанов).

21. Коми кывйын ур кыв пасйö оз сöмын пашкыр бöжа ичöт мичаник пемöсöс, тшöтш и сьöм, рочöн кö, копейка. Татшöмторйыс важ коми йöзлӧн олӧм-вылöмын кыссьö öтувъя перым кадсянь на, кор öнiя удмурт да комияс овлöмаöсь öтлаын. Öнiя удмурт кывйын эм коньдон кыв, пытшкöсса вежöртасыс «ур дон», кывйыс пасйö öти ур (кöпейка) да дзоньнас сьöм. Ур кывйöн мариечьяс да мордва тшöтш пасйöны кöпейкасö. Тöдöмысь, кöрт да кабала сьöм олöмö зумыда пыртöдз буретш ур куыс и ветлöма посни сьöм пыдди. Важöн, сардырся кадö, öти кöпейкаыслöн доныс вöлöма вель ыджыд, та понда öти кöпейкасö нимтылöмны «куим ур», кöпейка да джынсö — «вит ур», а кык кöпейкасö — «сизим ур» кывтэчасъясöн. Вочасöн сэсся нин комияс пондöмаöсь медпосни кöрт сьöмсö (öти кöпейкасö) шуны ур кывйöн. Тайö нöшта индö важ комияс олöмын вузасьöмлöн ыджыд тöдчанлун вылö (Е.А. Цыпанов).

22. Пукалö тшынас дорын Вась, ужнайтö — кач сöчöн няклялö, бергöдлö чужöмсö номъясысь тшын паныд. Ном курччалöмысь Вась оз дöзмы, тöдö: номтöгыд, шоныдтöгыд нинöм оз артмы: турун, нянь ни вотöс. «Лöддза-номъя гожöм — бур во», примета сылöн. Бара жö кöклöн кöкöмыс: дыр кö, сёр кадöдз кöкö — бур во водзö, гожöм лоö кузь, а кузьджык кö гожöм — няньыд удитас воны. Сiдзи пукалiс, мöвпалiс Вась номъяс сiльгöм зыкö да кöкъяс кöкöм шыö. Сёйис, бисö сайкис да пырис вонйö... Но дыр на эз унмовсь, мöвпалiс аслыс. Надзмöса, нюдза пырисны дöра вон пытшкö войся олöмлöн шыясыс. Пыдiсянь кысянькö кылiсны номъяс (В. Чисталёв (Тима Вень).

23. Деда-внука пондiсны чöсмасьны сэтöрöн веськыда пыжсяньыс. Некодöн вöрзьöдлытöм, бура кисьмöм сэтöр розъясыс югъялiсны-öшалiсны сьöд виноград кодьöсь — пев пом гырся тусьясаöсь, ва весьтад да дзик сöстöмöсь, сöмын тай быдлаö сибалысь черань кутшöмакö везйöдлыштöма аслас еджыд сунисöн. Кисьмöм тусьясыс кокниа нин чукталiсны розъяссьыс, и деда-внука кабыр тырнас чöвталiсны воманыс нинöмöн öткодявны позьтöм кöра вотöссö, кодi быттьö мавтыштiс пöсялöм гыркнысö, ыркöдiс и горшнысö веськöдiс. Сэсся и вотiсны сэтöрсö неыджыд чуман тыр. Дедушыс шуис, рытнас пö чай юны бур лоö, сакар пызьöн юммöдыштöм бöрын позяс на панявны и... (И. Торопов).

24. Ыджыд да мича олöм олiс нималана Коми АССР-са народнöй поэт Серафим Алексеевич Попов. Збыль шуöны: мортыс кö ыджыд сьöлöма, озыр кö сылöн пытшкöсса олöмыс, завидьтана кö сылöн олан туйыс — биографияыс, сэтшöмöн жö лоö и сылöн поэзияыс — озырöн-мичаöн, ас бердас кысканаöн. Тöдмавтöм туйяс ёна радейтысь, мудзлытöм коми поэт Серафим Попов писькöдчывлiс Коми мулöн быд пельöсö, волiс шахтаясö, паськыд эрдъяса тундраö, окотапырысь кайлывлiс Полярнöй Урал, Кавказ, Карпаты гöряс йылö, волiс уна карö да сиктö. Но поэтöс пыр кыскö «лыдтöм дзоридзöн тыр Коми муö», кöть: Эмöсь лунвылын мичаджык муяс, сэнi кывтöны визувджык юяс. Сöмын мыйлакö пыр медся матыс эзысь лысваöн дзирдалысь асыв. Поэтлöн петавлiс комынысь унджык сборник, гижöдъяссö вуджöдöма мукöд кыв вылö (Л.А. Пунегова).

25. Ме тшöкыда волывла Эжва йывса тайö сиктас. Чечча тэрыб «Заря» теплоходысь да ньöжйöн восьлала нöрыс паныд. Со и кыр йыв. Небыдик тöвру ворсöдчö юрсиöн. Син водзын тöдса серпас: енэж помöдзыс шылькнитчöм парма, важ Эжвалöн кузь бöж, вабердса видзьяс. Сулала да вомтырöн апала сöстöм сынöдсö. Кыла, кыдзи шувгöны мышку сайын тополь пуяс. Пашкырöсь, ёнöсь, мичаöсь. Гораа тутöстiс лэчыд гöлöса катер. Быттьö унмысь палялi. Босьтi кöлуйöс да веськöдчи туйöд — топольяслань. Кымын матыстча пуяслань, сымын гораджыка кыла коръяслысь шарöдчöмсö. Кокъясöй асьныс лэбöдöны-нуöны тöдса потшöс боктi, луд вомöн ыджыд керка дiнö (А. Ульянов).

26. Вöркута (Воркута) карлöн нимыс миян муын паськыда тöдса. Сьöкыд тыш кадö, 1943 вося вöльгым тöлысь 26-öд лунö, Вöркута лои карöн. Вöркута том кар, но нимыс сылöн важ. Гöгöрвоана и сiйö, мый карсö шуöма ю ним серти. Вöркута — ненеч ним. Медводдза юкöныс варк кутö «ош» вежöртас, -ута кывтор петкöдлö, мый кöнкö, кодкö, мыйкö эм. Сiдз, Вöркута кывлöн вежöртасыс лоö «ошкаин: места, кытчö волывлöны либö кытöн олöны ошъяс». Вöркута моз жö артмöмаöсь уна мукöд ненеч иннимъяс: Нерута «бадьяин, бадьйöсь места», Хадута «козъяин, козйöсь места», Харута «сускаин, суска места» (А.И. Туркин серти).

27. Бара воис гажа тулыс. Пондiсны варовитны-бузгыны Печораö тэрмасьысь шоръяс. Югыд шондi азыма нюлiс пармалысь лымсö. Тэрыб Коклы, йöрапилы, кодлы неважöн тыри арöс, лöсьыда кутiс овсьыны выль местаын. Кынöм вöлi пöт. Ёртыд мыйта колö дiнад. Кузь Гöнаясысь повны нинöм. Тэрыб Кок ёнакодь быдмис, шылялiс, кутiс кывны ас пытшсьыс пыр унджык и унджык вын. Некод сiйöс эз кут и гуляйтöмысь. Кор окота лолiс, сiйö тöвзьылiс парма ягъясö да бурпöт ризъявлiс кузь тöв бöрын ловзьыны заводитöм вöрöд. А рытъявылыс волiс бöр мусмöм гортас (И. Торопов).

28. Финляндияса гожöм Скандинавияын гожöмнас тшöкыда зэрö, лунъясыс ыркыдöсь. Финнъяс велалöмаöсь нин татшöм поводдя дiнас да шмонитöны та вылын. Öти финн юалö мöдлысь: — Вöлi-ö таво миянын гожöмыс? — Вöлi, — вочавидзö мöдыс. — Кор? — Середаö дас час асывсянь дас кык час лунöдз. Финн гижö ёртыслы Венгрияö сераку: «Финляндияын гожöмыс кöдзыд да зэра, но бур кöть, дженьыд». Негр-студент, кодi велöдчö Хельсинкиын, гижö Африкаö гортсаяслы сераку: «Финляндияын во гöгöр век тöв, турунвиж тöвсö бара на позьö кыдзкö терпитны, а еджыд тöлыс — веськыда терпитны позьтöм» (Е.А. Игушев).

29. Морт — мувывса олысь, но уна нэм, сюрс во чöж сылöн синъясыс дзоргисны енэжö да зiлисны тöдмавны помтöм кодзувъяслысь ладсö. Морт кужис корсьны енэжса серысь сэтшöм кодзув чукöръяс, кодъяс отсалiсны сылы войын веськыда мунны саридзöд, аддзыны вöрысь петан туй, тöдмавны кад да поводдя. Кодзувъяс ковмисны мортлы, и сiйö сеталiс налы нимъяс, кыдзи юяслы да тыяслы. «Большая медведица». Тайö кодзув котырсö быдöн тöдö челядьдырсянь и, дерт, эз öтчыд мöвпавлы, мыйла медведица — энь ош? Тайö жö кöш! Нёль кодзув артмöдöны кöшсö, а мукöд куимыс кöш вугсö. «Медведица» нимыс рочö воöма греческöй «ош» ним пыр. Кöшöн тайö кодзув чукöрсö шуöны оз сöмын комияс, но и рочьяс, марияс, мордва да с.в. Комияслöн нöшта эм мöд ним — Сизима кодзув. Мыйла? Быдöнлы гöгöрвоана — сизим медся югыд кодзув. Финнъяс тайö кодзув котырыслы сетöмаöсь Хирви ним «кöр, йöра», мансияс — Соруп «йöра». Марияс сiдз жö шуöны ас ногыс — Шарды «йöра». Миян суседъяс, Перым обласьтса рочьяс да комияс, бара жö шуöны Лось нимöн. Став тайö пемöс нимъясыс (ош, кöр, йöра) йитчöмаöсь тотемическöй, культöвöй представлениеяскöд. Важ йöз медся югыд кодзувъяслы сетавлiсны пыдди пуктана пемöсъяслысь нимъяс (А.И. Туркин).

30. Арся вöрын Арся кышöднас вöччöма парма. Кыдзьяс вылысь киссьöны зарни коръясыс. Пуысь пуö чераньяс нюжöдöмаöсь эзысь везъяс. Сынöдыс сöстöм. Ёльясын да шоръясын ваыс сöдз. Кöч тöлысь пом. Ми Лыско понкöд кайим Ертым ю сайö кöчасьны. И со сiйö заводитiс увтны, садьмöдöма кузь пельöс шойччанiнсьыс, недыр мысти увтöм шыыс эз кут кывны. Менам вöлi надея пон вылö, да заводитi петны паськыд прöсеклань. Вои еджыд нитшка яг бокö. И колö жö: виччысьтöг тшуки дона гоб чукöр вылö. Вунi кöчасьöмыд да зiля кутi öктыны арся вöрыслысь козинсö. Друг воськов кызь сайын мыйкö визнитiс. Лэптi юрöс да аддзи кöчöс. Сiйö пукалiс паськыд мыр сайын да вöрöдiс кузь пельяссö. Табъя кокыд дзоргис ме вылö, а ме сы вылö. Кор нюжöдi киöс пищальлань, кöчыд лыйыштiс раслань да воши. Некымын здук мысти мыччысис Лыско. Секундмöд кежлö сувтлiс ме дорö да скöра увтыштiс: мый нö пö тэ тшакасян, ныр увсьыд лэдзин кузь пельсö. И бара понйыд кутiс вöтчыны кöч бöрсяыд. Ме босьтi мышку сайö тшак тыра пестерöс да петi паськыд прöсек вылö, чукöстi Лыскоöс да мелiа шыöдчи сы дорö: — Эн скöрав, зарниöй, меным арся вöрыс козьналiс тшак пестер, а кöчыд мед на олö (А. Некрасов (Гамса).

31. Найö пукалiсны орччöн еджыд сюмöда гöгрöс кыдз кер вылын. Налöн киясаныс вöлiны Машаöн вöчöм гырысь букетъяс. Кыз рöмсö налы сетiсны вижöн югъялысь горадзульяс. Вӧлiны сэнi и Машаöн медъёна радейтана вижöдыштöм нин розъяса льöм пу увъяс, найö вöчисны букетсö пашкырджыкöн, öттшöтш сетiсны сылы аслыспöлöс чöскыд кöр. Сiйö сорласьöма горадзульлöн сöстöм кöркöд да казьтылiс Митялы мирыслöн сöстöмлун йылысь. И быттьö тайö сöстöмлуныс ыльöбöн пырö öнi сы пытшкö. Пырö и нырöдыс, кодi кылö шоныд лунъясöн ловзьöм вöр-валысь чöскыд кöръяссö. Пырö и пельясöдыс, кодъяс нимкодясьöны сьылысьяслöн аслыспöлöс шыясöн. Пырö и чужöм кучикöдыс, кодöс мелiалö петысь шондi да ыркöдö тöвру. А медсясö пырö синъясöдыс, кодъяс аддзöны и тайö дзоридзалысь видзсö, и турун зорöд кодь топыд льöм кустсö, и сöдз ваа юсö, и ылын лöзалысь вöртассö, и Машасö... (И. Торопов серти).

32. Быдмöг нимъяс. Важ коми йöз торйöдлiсны колана да ковтöм быдмöгъясöс. Пöч-пöльясным вöдитчисны донъялана фитонимъясöн. Тадзи артмисны пытшкöсса вежöртас сертиыс паныда сулылысь быдмöг нимъяс: бур пув «брусника», дона гоб «белый гриб» да кольмöдан турун «дурман», мыр выв понтшак «ложноопёнок серно-жёлтый» и с.в. Ёна важöн, кор йöз перйылiсны кынöмпöтсö сöмын быдмöгъяс отсöгöн, сэки мортлöн шöр могнас вöлi кужны торйöдны сёян да пагöдан турунъяс да вотöсъяс да сетны налы лöсялана нимъяс. Шуам, сёян быдмöгъяс нимын вермö паныдасьны морт торъякыв: морт оз «земляника», морт куз «полевой хвощ». Сiйö индö сы вылö, мый быдмöгыс сёйны позяна. Но сёрнианыс йöзыс тшöкыда вöдитчöны öтторъя кывъясöн: оз, куз и с.в. Пемöсъяслы сёйны туяна быдмöгъяслöн нимъяс: кöр нитш «ягель», мöсгоб «подберёзовик болотный», ошъюр «подосиновик», уртшак «сыроежка». Зэв уна сёян быдмöг нимъяс индöны шома, юмов либö курыд кöр вылö: шомкор, шома турун «щавель кислый», гöрд маюр «клевер», курыд турун «горчак». Кужöмöн нимтылöмаöсь важ йöз сёйны шогмытöм быдмöгъяс. Татшöм быдмöг нимъясыс тшöкыда артмöны пемöс нимъяс отсöгöн. Ним воддза юкöнас вермöны паныдасьны ош, пон, вöв да мукöд кывъяс: ошльöм «крушина ольховидная», понпув «толокнянка», вöвкудз «щавель конский» да с.в. Татшöм жö тэчасногыс и öткымын пагöдан быдмöг нимъяслöн: ошчöд «вороний глаз», понгöньö «вех ядовитый». Паныдасьöны нöшта и тэчаса фитонимъяс: кöр кулан турун «вех ядовитый», лудiк кулан турун «папоротник, щитовник», гут кулан тшак «мухомор» (А.Н. Ракин серти).

33. Матiас Александр Кастрен вöлöма урал котырö пырысь войтыръясöс збыль восьтысьöн. Ачыс кыдзи туялысь медводдзаöн волöма быд войтыр дорö да чукöртöма озырсьысозыр материал кывъясысь, фольклорысь да этнографияысь. Сiйö чужлöма 1813-öд вося öшым тöлысь 2 лунö Финляндияса Тэрвола инын, 1836-öд воын помалöма Хельсинкиын университет да пырöдчöма финн кыв да фольклор туявны, ветлöма экспедицияясö саамъяс дорö. 1841-öд воö йöзöдöма «Калевала» швед кывйöн. Сöмын медъёна сiйöс кыскöма асыввылö, рöдвуж войтыръяс дорö. 1839–1849-öд воясö, дас во чöж, Кастрен ветлöдлöма Россияса войвылын да Сибирын, чукöртöма материал, волöма тшöтш комияс дорö. 1843-öд воö рака тöлыссянь кöч тöлысьöдз том туялысь олöма Чилимдiнын, Изьваын да Колваын, велöдöма коми да яран кывъяс. Тайö материал подув вылын 1844-öд воын Хельсинкиын латин кывйöн М.А. Кастрен лэдзöма изьва сёрнисикаслысь грамматика, сыысь сылы сетöмаöсь Демидовлысь премия джынсö. 1844-öд воö тшöтш сiйö дорйöма коми кывйысь доктор ним вылö диссертация. Кувсьöма Матiас Кастрен томöн, висьöм понда, 1852-öд вося ода-кора тöлысь 7 лунö (И.А. Плосков, Е.А. Цыпанов).

34. Вычегда — Эжва Эжва — Коми муын Печора бöрын мöд ыджыд ю. Сiйö заводитчö кык ичöтик вожсянь. Öтиыс босьтö васö Дзурнюрсянь, а мöдыс заводитчö Мылва дорын пукалысь Нальдöг керöссянь. Сиктъяс да грездъяс, вöръяс да видзьяс пöлöн ыджыд öдöн Эжва нуö ассьыс сöстöм васö Войвыв Двинаö. Кузьтаыс Эжвалöн — 1 130 км. Коми му кузя визувтö ыджыдджык юкöныс — 870 верст. Эжваö усьöны 200 сайö ыджыд да ичöт ю. Справочникъясын, небöгъясын, газетъясын — быдлаын гижöма, мый Вычегда нимыс роч. Коми нимыс быдöнлы гöгöрвоана. Сiйö артмöма эж, эжа да ва кывъясысь. И тайö збыль. Эжва бокъясын нюжöдчöмаöсь мича туруна видзьяс. Роч нимыс — Вычегда — некыдз оз вежöртсьы. Сiдзкö, сiйö абу роч? Кутшöм нö? Комияс водзджык овлöмаöсь неуна асыв-лунвылын, Кама ю пöлöн. Сэнi öнi на олöны перым-комияс. Эжва да сылöн вожъяс пöлöн овлöмаöсь мöд кывъя йöз, сiдзкö, и юыслöн вöлi мöд ним. Мый Вычегда йöгра ним, медводз мöвпыштiс финн учёнöй Даниэль Европеус. Первой сiйö гöгöрвоöдiс Вычегдасö кыдзи Выт-шагет «ваа вож, приток», а бöрынджык гижис Уитшагет «виддза вож» йылысь. Бöръяыслöн пытшкöслуныс, дерт, матынджык Эжва ним дорад, но ортсыса кыв öбликыс абу стöч. Мöд финн учёнöй Юрьё Вихман, кодi 1901–1902 воясö волiс Комиö, гижлiс, мый Вычегда нимсö важ комияс вуджöдöмаöсь Эжваöн. Выч- юкöнсö Ю. Вихман йитiс ханты ванжи, ванча «турун, эжа» да манси вансин, вансен «быдмöма, тырöма турунöн» кывъяскöд. Ыджыд сöветскöй учёнöй, профессор Б.А. Серебренников Вычегда кывлысь этимологиясö выльмöдiс. Медводдза вычюкöнсö сiйö йитö важ манси вич кывкöд, кодлöн вежöртасыс «васöд видз». Тайö кывйыс öнiя манси кывйын бергалö кыдзи вис сiйö жö вежöртасöн. Егд(а) — юкöныс бара жö манси кыв — ахт «протока». Артмис Вич+ахт+а. Бöръя а-ыс лоис роч кыв «река» мöрччöдöм улын. Öнi лои гöгöрвоана. Вычегда да Эжва öти нимлöн вариант — йöгра да коми, кодлöн вежöртасыс «виддза ю» либö «видзьяс пöлöн визувтысь ю» (А.И. Туркин серти).

35. Ур — йöзлöн радейтана да пыдди пуктана вöрса пемöс, эз öд весьшöрö коми кывйын чужны со татшöм шусьöгъяс: ур поз кодь керкаыс (пельк, зэв сöстöм да шоныд оланiн йылысь), пуалан ур кодь (зiль, уджач морт йылысь). Коми сёрнисикасъясын ур кыв юргö дзик öтмоза, быдлаын öткодя. Удмурт кывйын татшöм кывйыс абу, сы пыдди бергалö коньы кыв. Кывйыс тайö зэв важ, сылы весьтасыс эм зэв уна ордвуж кывйын, шуам, суомиын orava, эст кывйын orav, эрзя-мордва да мари кывйын тшöтш ур. Сiдзкö торъякывйыс бергалöма финн-угор подувкывйын на, вежöртлöма вöрса ичöт пемöсöс. Ку вöснаыс важысянь тшöтш сiйöс ёна нин кыйлöмаöсь, сiйö вердлöма йöзсö 2-3 сюрс во сайын нин. Коми кывйын ур кыв пасйö оз сöмын пашкыр бöжа ичöт мичаник пемöсöс, тшöтш и сьöм, рочöн кö, кöпейка. Татшöмторйыс коми йöз важвылöмын кыссьö öтувъя перым кадсянь на, кор öнiя удмурт да комияс овлöмаöсь öтлаын. Öнiя удмурт кывйын эм коньдан кыв, пытшкöсса вежöртасыс «ур дон», кывйыс пасйö öти ур (кöпейка) да дзоньнас сьöм. Ур кывйöн мариечьяс да мордва тшöтш пасйöны кöпейкасö. Тöдöмысь, кöрт да кабала сьöм олöмö зумыда пыртöдз буретш ур куыс и ветлöма посни сьöм пыдди. Важöн, сардырся кадö, öти кöпейкаыслöн доныс вöлöма вель ыджыд, та понда öти кöпейкасö нимтылöмны «куим ур», кöпейка да джынсö — «вит ур», а кык кöпейкасö — «сизим ур» кывтэчасöн. Вочасöн сэсся нин комияс пондöмаöсь медпосни кöрт сьöмсö (öти кöпейкасö) шуны ур кывйöн. Тайö нöшта индö важ комияс олöмын вузасьöмлöн ыджыд тöдчанлун вылö (Е.А. Цыпанов серти).

36. Кымын Зыряновск эм Сибирын? Сибирлöн история топыда йитчöма коми йöзкöд. XVI да торйöн нин XVII нэмъясын Россия зiлис öтлаöдны ас дiнас Сибирса да Ылi Асыввывса выль муяс, восьтыны Войвывса морскöй туй. Повтöм землепроходецъяс воысь-во писькöдчисны пыр ылöджык и ылöджык тöдтöм муясö. На лыдын туй индалысьяснас, а корсюрö и отрядса нырщикъяс пыдди, вöлiны коми йöз. Кыдзи юöртö Сибирскöй летопись, Ермак отрядö вöлi индöма туй индалысьясöн 40 зырянинöс. Тайö кадсяньыс быд походын нуöдысьяснас вöлiны комияс. Отряд бöрся отряд писькöдчисны Сибирса вöръястi повтöм сьöлöма йöз, ичöтик пу карабъяс вылын петавлiсны восьса саридзö да восьтавлiсны тöдтöм муяс. Обсянь найö вуджалiсны Енисейö, сэсся Лена вылö, Колыма да Анадырь юяссянь Чукоткаö да Камчаткаö. Öти татшöм отрядöн веськöдлiс Колыма восьтысь коми морт Дмитрий Михайлов Зырян. Сы нимöн шусьö Зырянка ю Камчатскöй обласьтын. Пöшти тайö жö кадас Зырянка нима юяс чужöны Енисей, Лена да Чулым бассейнъясын. XVII да XVIII нэмъясö пыр ёнджыка и ёнджыка коми войтыр мунiсны Сибирö. Öтияс вöравны, тшöкыда вузасян могъясöн, но унаöн мунiсны нэм кежлö да овмöдчисны выль муясын. Сибирын коми йöз котыртлiсны ассьыныс сиктъяс. Кузь туйын найö тшыгъялiсны да кынмалiсны, кулалiсны уна сикас висьöмъясысь, но шуд корсьысьяс кыссисны пыр водзö и водзö. Öтияс кö водзтiджык пуксьывлiсны бурджык инъясö, на дiнö овмöдчывлiсны мукöдъяс, а эз кö сьöлöм выланыс волы аддзöминыс, бара вöрзьывлiсны водзö да заводитлiсны корсьны бурджык местаяс. Олiсны öтсöгласöн, топыда кутчысьлiсны öта-мöд дiнаныс, зiлисны ёнджыка дöзьöритны чужан кывсö да олан сямсö. Тадзи коми войтыр рочьяскöд öтвылысь отсалiсны ёнджыка овмöдны Сибирлысь паськыд отсö Урал-Изсянь Лöнь океанöдз, отсалiсны йитны Сибирöс миян государство дiнö. Кытысь корсьны öнi коми йöзлысь челядьсö? Восьтам географическöй карта: Перым обласьтысь аддзам Зырянова нима öкмыс сикт, öти Зырянское, куим Зырянка, квайт Зырянов; Свердловскöй обласьтысь — кык Зырянова, вит Зырянская, кык Зырянка, кык Зырянское; Тюмень обласьтысь — кык Зырянка, кык Зырянское, Зырянская заимка, нёль Зырянова; Курганскöй обласьтысь — кык Зырянка, Зырянское да Зырянская; Челябинскöй обласьтысь — Зырянка да Зыряне; Алтайскöй крайысь — Зырянка да Новозырянка; Томскöй да Омскöй обласьтъясысь Зырянскöй район да Зыряновскöй сельсöвет, а Якутскöй АССР-ысь Зырянка юрсикт (А.И. Туркин серти).