Велӧдам суоми кыв! (2018): 1

МЕДВОДДЗА ГÖРÖД                ENSIMMÄINEN KAPPALE

Шыкуд. Шыяс да шыпасъяс, суоми анбур. Вокалъяс, найöс сикасалöм. Кузь вокалъяс, дифтонгъяс, вокалтэчасъяс. Вокалкостса ладмöдчöм-гармония. Вочасёрнияс. Чолöмасьöм да янсöдчöм.

 

Суоми кывлöн шыкудйыс аслыспöлöс сы серти, мый сэнi бергалö уна вокал да этша консонант, та серти фин кыв зэв матын сулалö сiдз шуана вокала кывъяс дорö. Татшöмъяс лыдö тшöтш матынöсь данияса, англия, немеч, прансуз кывъяс. Суоми кывйын дзик ас кывворас паныдасьлö 8 вокал да сöмын 13 консонант, овлöны найö дженьыдöсь да кузьöсь. Консонантъяс да вокалъяс бергалöны лыд сертиыс сёрниас матö öткодь пайын: 100 вокал вылö воö 118 консонант. Та вöсна финъяслöн сёрниыс кылö быттьöкö зэв кокниа да öдйö, мичаа юргöмöн. Комияслы медсьöкыдыс лоö велавны шуавны сöмын куим вокал — ä, ö, y, став сикас мукöд вокалыс да консонантыс коми кывйын эм. Сöмын та йылысь сёрниыс лоас водзö. Öти сайын пасъям: коми кывйын моз личкöмыс суоми кывйын усьö медводдза кывпель вылö.

 

Шыпаскуд

Суоми кывйö вужъясьöма латин шыпаскуд, став латин шыпас лыд дорö содтöд бергалöны тшöтш сэтшöм шыпасъяс, кодъяс пасйöны фин кывйын абутöм, мукöд кывйысь босьтöм кывворысь аслыспöлöс шыяс. Со найö: b, c, f, q, x, z, ž, š, å, w. Торйöн нин уна татшöм шыпасыс бергалö босьтöм кывворыcь кындзи иннимъясын, со кöть, faksi «факс», Tšekki Чехия, Chile Чили, Glasgow Глазго да мукöдъяс.

Водзö вайöдам суоми шыпасъяссö анбур серти, вугторъясын сетöма налысь кывъя нимсö, кыдзи велöдöны анбурсö Суомиын челядь, школаö ветлысьяс.

Aa (aa), Bb (bee), Cc (cee), Dd (dee), Ee (ee), Ff (äf), Gd (gee), Hh (hoo), Ii (ii), Jj (jii), Kk (koo), Ll (äl), Mm (äm), Nn (än), Oo (oo), Pp (pee), Qq (kuu), Rr (är), Ss (äs), Tt (tee), Uu (uu), Vv (vee), Ww (kaksoisvee), Xx (äks), Yy (yy), Zz (tseta), Åå (ruotsalainen oo), Ää (ää), Öö (öö).

Зэв бур, мый коми кывйын моз тшöтш суоми кывйын гижанногыс тырвыйö бура петкöдлö шыяс шуанногсö, мöд ногöн кö, кыдзи гижöма, сiдзи колö лыддьыны-шуавны да мöдарö. Та вöсна водзö комикöд öткодь шыяс йывсьыс торйöн уна сёрниыс оз ло, а медсясö лоö висьталöма сэтчöс шыкудйын торъяланторъяс йылысь.

Суоми кыв аслыспöлöс сы серти, мый матö быд торъякыв сэнi помасьö вокал вылö, шуам, lumi «лым», kukka «дзоридз», rautatieasema «кöрт туй вокзал». Суффиксъяс пансьöны век консонантсянь (-n, -vat/-vät, -nen, -ja/-jä да мукöдъяс). Видлöгъяс: maa «му», maa-lla «му вылын», juna «поезд», juna-ssa «поездын». Дерт, ловъя сёрниын вежласян кывйыс унаысь помасьлö консонанта суффиксöн. Весигтö матö быд босьтöм кыв дорö помас содтысьö вокал, векджык i. Лыддьöй быдöнлы тöдса войтыркостса кывъяссö да пуктöй личкöмсö медводдза кывпель вылö, коми кывйын моз:
 
appelsiini    апельсин        dollari доллар            
arabi         араб            geeni ген
baari        бар            papukaija попугай
hymni    кып, гимн        kioski киоск
monumentti    монумент        rupla руб, шайт
printteri    принтэр         tsaari сар

Вокалыс суоми кывйын кöкъямыс: найö юксьöны кывводзсаяс — ä, e, i, ö, y — вылö да кывбöрсаяс — а, o, u — вылö. Кыдзи тыдалö улысса таблицаысь, a, e, i вокалъяс абу вомдораöсь, абу лабиальнöйöсь (найöс тöдчöдöма сьöдöн), мукöдъяссö шуигöн уджалöны тшöтш вомдоръяс, паръяс. Кывводзсаяс да кывбöрсаяс вылö юксьöмыс суоми кывса шыкудлы зэв тöдчана, тайö юрподулыс торйöдö кывъясыслысь вежöртасъяссö, öткодялöм могысь, laiska «дыш» — läiskä «чут», kulma «пельöс» — kylmä «кöдзыд», saari «дi» — sääri «кок, пидзöссянь кок лапаöдз», peruna «картупель» — päärynä «груша». Та вöсна колö зэв стöча шуавны став шысö, а коми велöдчысьлы торйöн сюся велавны шуавны кывводзса ä, ö, у вокалъяс.

 

джуджта артманiн
кывводзса кывбöрса
вылыс y   i u
шöр ö   e o
yлыс  ä a


Лыддьöй вайöдöм шыпасъяса кывъяссö.

Аа: kana «курöг», sana «торъякыв», salo «тiль», hakata «керавны», pappi «поп», salasana «гуся кыв, пароль».

Oo: ooppera «опера», ovi «öдзöс», loma «шойччöг, каникул», tori «изэрд», kone «машина», odottaa «виччысьны».

Uu: uni «ун, вöт», susi «кöин», tulla «локны», kuka «кодi», puhe «сёрни», puuro «рок», uida «уявны».

Ee: vero «вот», eno «чож», elämä «олöм», elin «мыгöр юкöн, óрган», seppä «дорччысь», seisoa «сулавны», repo «руч», ehtiä «удитны».
 
Ii: iso «ыджыд», ihana «зэв мича», kivi «из», itkeä «бöрдны», ilta «рыт», tuuli «тöв (ветлысь сынöд)», lumi «лым».

Ää: isä «ай, бать», mäki «керöс, гöра», tämä «тайö», hätä «шог», käsi «ки», pää «юр», tänään «талун». Тайö кывводзса вокалсö шуигöн колö кывнытö нюжöдны водзö улыс пинь дорышъясаныд ляскытöдз, кывнытö сэки лэптыны оз ков.

Öö: yö «вой», öljy «мусир», insinööri «инженер», söpö «мусаник», köyhä «гöль». Шуанногнас дзик немеч кывъя ö кодь (Köln), коми ö вокалысь шуанногыс торъялö: кывйыс э шы моз кымын кыпалö, но льöбъяснытö колö гöгрöстны да нюжöдны кывъяс шуалiгöн водзö.

Yy: kyky «енби», tyhjä «тыртöм», tyyny «юрлöс», tyyli «стиль», pyöreä «гöгрöс». Вокалсö шуанногыс дзик немеч кывса ü кодь (über, Übüng), льöбъяснытö тшöтш колö гöгрöстны да нюжöдны кывъяс шуалiгöн водзö.

Åå: швед анбурысь босьтöм тайö шыпасыс бергалö сöмын швед иннимъясын да öткымын аснимын, шуам, Åbo Турку, Åland Аланд дiяс. Тайö шыпасыс пасйö [оо] швед вокал.

    Кыдзи тыдовтчис нин водзджык вайöдöм суоми видлöгъясысь, вель тшöкыда кывйын бергалöны кыка вокалъяс, орччöн сулалö кор кык öткодь шы. Татшöмторйыс овлö дифтонгъясын да вокалтэчасъясын.

    Дифтонгъяс — кыввужса кык вокалысь армана фонэмасяма эмторъяс, сэтшöмыс ставнас суоми кывйын 16, мукöд туялысь серти 18. Вайöдам сöмын некымынöс: eu — seura «котыр», oi — poika «зонка», ai — aika «кад», yö — vyö «вöнь», äi — päivä «день», uo — tuo «тайö» да мукöдъяс. Абу коланлуныс ставсö вайöдны татчö, кывсö велöдiг найöс колö сöмын бура да ясыда шуавны. Тшöкыда торъякывъяс вежлöгалiгöн да морталiгöн артмалöны вокалтэчасъяс, шуам кöть, talo «керка (нимтан вежлöгын)», но taloa «керка» (партитив вежлöгын). Коми кывйöн сёрнитысьлы татшöм кыка вокалъяссö шуавны абу сьöкыд, öд миян кывйын татшöмыс тшöтш овлö, шуам кöть, нуа, нуö, нуи, руа, мелiöсь да с.в.

    Суоми кывъясын кыввужйыс торъялö сы серти, мый сэнi став вокалыс овлö дженьыд да кузь. Кузьлун юрподулыс зэв тöдчана, öд татшöм шуанногыс торйöдö кывъясыслысь вежöртассö, сылöн эм фонология статус. Некымын кыв гозсö зэв ясыда да стöча лыддьöй:

puro «шор»            puuro «рок»
tuli «би»            tuuli «тöв, ветлысь сынöд»
pala «тор»            palaa «сотчö»
uni «вöт»             uuni «пач»

 

Вокалкостса ладмöдчöм-гармония

Суоми ног сёрнитiгöн век колö кутны тöд вылын вокалкостса ладмöдчöмсö. Татшöмсяма гармонияыс тшöтш эм венгр, мари, мордва, хант, манси да уна тюрк кывйын. Мый тайö татшöмыс? Тайö сэтшöм шыкост ладмöдчöм, кор медводдза кывпельса вокалыс корö сувтöдны ас бöрсяысь мунысь вокалъяссö öткодь радын, кыв панасас кö эм артманiн сертиыс кывводзса ä, ö, у, то колö на бöрын сувтöдавны тшöтш воддза радаясöс, бöръя рада вокал кö панасас (a, o, u), то бöръя радаöс и колö сувтöдны водзö. Со торъякывъяс: löy-ly «пывсянын öд», ky-nä «ручка», pöl-lö «сюзь» — ka-tu «улич», mu-na «кольк», ma-ta-la «ляпкыд, улыс».

Суоми кывйын унджык кывйылыс да кадакывбöрся кывторйыс тшöтш овлö кык варианта воддза/бöръя рада вокалъяс серти, шуам, -lla/-llä, -ssa/-ssä, ko/kö да с.в. Кывъяссö вежлалiгöныс вокалкостса гармонияыс тшöтш уджалö. Видлöгъяс: kylä «сикт, грезд» - kylässänsä «сылöн сиктын», talo «керка» - talossansa «сылöн керкаын». Татшöм ладмöдчöм вöснаыс суоми кыв юргö пельыдылы зэв лöсяланаа, быттьöкö зэв шыльыда-мольыда.

Сöмын оз став сикас шыыскöд мöд да сыбöрся кывпельысь вокалыс ладмöдчы, татшöм шыыс кык — i, e. Налы татшöм ладмöдчöмыс веськодь. Мöд кывйöн кö, кыв панасас кö сулалö i, e, сыбöрся кывпельын вермас сулавны став сикас мукöд вокалыс, налöн артман рад вылö видзöдтöг. Найö асьныс тшöтш вермöны сулавны став сикас вокал бöрсяыс. Видлöгъяс: metso «дозмöр», но metsä «вöр», silmä «син», но ilma «сынöд». Кыввужйын кö овлöны сöмын i, e, на бöрын мунöны век воддза рада суффикс сикасъяс, шуам кöть, kieli «кыв», kielessä «кывйын», kielellä «кывйöн».

Такöд тшöтш вокал гармонияысь эмöсь кутшöмсюрö кежöмъяс, кор вайöдöм индöдъясыс кывйын оз уджавны. Татшöмыс овлö тэчаса кывъясын да тэчаса иннимъясын, шуам, Valko-Venäjä Белоруссия, Itä-Eurooppa Рытыввыв Европа. Колö шуны, суоми кыв зэв озыр тэчаса кывнас, композита-кывйыс сэны лыдтöм. Татшöм кывъясыс асьныс артмöны кык, корсюрö куим кыввужйысь, шуам кöть, pääkaupunki «юркар» кыв артмö pää «юр» да kaupunki «кар» юкöнъясысь. Татшöм ногöн тшöтш: koivumetsä «кыддза вöр» < koivu «кыдз», metsä «вöр»; kirjahylly «небöг джадж» < kirja «небöг», hylly «джадж». Кывлöн юкöнъясыс асьныс кутöны кывводзса да кывбöрса вокалъяс. Эмакывъясöс вежлöгалiгöн на дорö содтысьысь кывйывъясыслöн вокалъясыс ладмöдчöны бöръя юкöнса вокалъяскöд рад сертиыс, шуам кöть, pääkaupungissa «юркарын», koivumetsässä «кыддза вöрын», kirjahyllyllä «небöг джаджйын», Syktyvkaristа «Сыктывкарысь».

 

ЧОЛÖМАСЬÖМ, ЯНСÖДЧÖМ, АТТЬÖАЛÖМ

Суоми шуанногсö велöдны позьö сёрниас медся бергалана кывъяссö лыддьöмöн, найöс юрö сюйöмöн, кор огö на тöдöй нинöм кыв граматикаысь. Татшöм шуöмъясыс шымыртöны чолöмалöм, янсöдчöм, аттьöалöм. Кадакывъяс сэнi абуöсь да найöс кокниа позьö сюркнявны юрö.

Чолöмаланкывйыс суоми кывйын некымын. Медся бергаланъяснас — Hei! да Moi! — кывъяснас вöдитчöны аддзысигöн да янсöдчигöн. Вежöртасыс овлö «чолöм» да «видза колян». Тайö кывъяссö пыртöны сёрниö бура тöдса йöз, матысса ёртъяс, торйöн нин Moi! кыв.

Официальнöй сёрниын, тöдтöм йöзлöн аддзысигöн, уна йöз дорö шыöдчигöн пыртöны сёрниö Päivää! Hyvää päivää! «Бур лун!» шуöмъяс. Позьö шуны, на костын торъялöмыс абу. Асывнас кö чолöмасьöны, шуöны Huomenta! Hyvää huomenta! «Бур асыв!», а рытнас кö тайö овлö, шуöны Iltaa! Hyvää iltaa! «Бур рыт!» Бура узьны, вой коллявны сиигöн шулöны Hyvää yötä! «Бур вой!»

Terve! «Видза!» чолöмалöм бергалö медтшöкыда айловъяс пöвстын, найö чолöмалöны тадзи öта-мöдсö. Роч кывйын тайö чолöмалöмыслы лöсялö «Здорово!». Аньяс тайö кывсö озджык пыртны сёрниö.

Янсöдчигöн финъяс векджык шулöны Näkemiin! «Аддзысьлытöдз!» да тöдса нин Hei! да Hei-hei! Янсöдчиг шулывлöнны тшöтш Moi!

Вочакывйыс чолöмалöм вылö тшöтш некымын, найöс тöдмалöй вочасёрниясысь да сюйöй юраныд, велöдöй.

 

DIALOGEJA                 ВОЧАСЁРНИЯС    

— Hei, Timo!                Timo айлов ним
— Moi, Lauri! Mitä kuuluu?        Кыдзи олан-вылан?
— Kiitos, hyvää. Entä sinulle?    Аттьö, бура. А тэ кыдз?
— Samoin hyvää.            Сiдзжö бура.
— Hei!                    Lauri айлов ним
— Hei-hei!

— Hyvää päivää!                Pasi айлов ним
— Päivää! Miten sinä voit, Pasi?        … Кыдзи тэ олан?
— Hyvin, kiitos. Entä sinä, Marja?    Нинöм торъяыс абу. А тэ, Маръя?
— Kiitos ihan hyvin.                Аттьö, зэв бура.
— Näkemiin!
— Näkemiin!

— Terve, Mikko!            Mikko айлов ним = Мишö
— Moi, Juha! Mitä kuuluu?        Juha айлов ним
— Kiitos, hyvää. Miten menee?    Аттьö, бура. кк. Кыдзи мунö?
— Meneehän se siinä.            кк. Мунö тай со.
— No hei!
— Hei!

• Телепон пыр сёрнитiгöн Суомиын медводз век шыасьлö телепон-сёрнитчансö киас босьтысьыс либö мортыс, звöнитöны кодлы. Сöмын сы бöрын шыасьö да чолöмасьö звöнитысьыс.

— Pekka Laaksonen (puhelimessa).     кывйывсь кывйö кö, Пекка телепонын
— Haloo! Moi! Marja  täällä!..        Маръя танi!..