Г. Некрасова
ТӦЛЫСЬЯСЛӦН КОМИ НИМЪЯС
ЯНВАРЬ / ТӦВШӦР
Январь тӧлысь важ комияс шулӧмаӧсь кык ногӧн. Ӧти нимыс — тӧвшӧр тӧлысь, сы вӧсна мый январь лоӧ тӧвся тӧлысьяс пиысь шӧръяӧн. Ӧткодялӧй: декабрь — январь — февраль.
Мӧд нимыс вӧлӧма кӧдзыд тӧлысь. Тӧв шӧрын пӧльтӧны кӧдзыд тӧвъяс, муыс ставнас кынмӧма, йизьӧма.
Удмуртъяс январь тӧлысь ӧнӧдз на шуӧны толшорӧн, а мансияс шуӧны тал-котиль-этпос. Быд кыв кӧ вуджӧдны, лоӧ «тӧв шӧр тӧлысь».
Слова к тексту:
тӧвшӧр — середина зимы, декабрь
шӧръя — средний
ӧткодявны — сравнить
пӧльтны — дуть
йизьыны — леденеть, обледенеть
ӧнӧдз — до сих пор
ФЕВРАЛЬ / УРАСЬӦМ
Февраль тӧлысьлӧн важӧн вӧлӧма урсим (воурсим) ним. Тайӧ кывйыс миянлы ӧні абу гӧгӧрвоана. Тӧдчана коми учёнӧй Илля Вась (В. И. Лыткин) чайтӧ, мый урсим кыв важӧн петкӧдлӧма лёк поводдя, турӧб. И збыль, январь помын, февральын, Коми муын пӧльтӧны ёсь кӧдзыд тӧвъяс, весиг овлӧны ыджыд бушковъяс. Та йылысь висьталӧ сідзжӧ февраль тӧлысьлӧн мӧд коми ним — чорыд тӧлысь. Позьӧ содтыны, мый урсим кыв мукӧд учёнӧйяс йитӧны урасьны глаголкӧд и гӧгӧрвоӧдӧны сійӧс кыдз куасьӧм, ур кыйӧм. Февральсӧ коми вӧралысьяс лыддьӧны медбӧръя тӧлысьӧн, кор позьӧ кыйны ур.
Слова к тексту:
тӧдчана — известный
чайтны — думать, полагать
турӧб — вьюга
збыль — действительно
бушков — сильный ветер, буря
МАРТ / РАКА
Март тӧлысь комияс шулӧмаӧсь рака тӧлысьӧн, сы вӧсна мый тайӧ тӧлысьнас вӧлі воӧны сьӧд ракаяс. Мукӧд финн-угор йӧз март тӧлысь сідз жӧ нимтылӧмаӧсь рака тӧлысьӧн: удмуртъяслӧн — куака толэзь, хантыяслӧн — уриги тылись.
Март тӧлысьлӧн вӧлӧма и мӧд ним — кос тӧлысь. Тайӧ каднас заводитӧ сывны лым, луннас керка вевтъяс вывсянь виялӧ нин войтва. Но чорыдӧсь на войся да асъя кӧдзыдъясыс, сы вӧсна чорзьӧ лым да артмӧ чарӧм. Сідзкӧ, сувтӧ кос поводдя.
Слова к тексту:
финн-угор — финно-угорский
ханты — ханты
вевт — крыша, кровля
виявны [виял-] — течь, стекать
войтва — дождевая, талая вода
чорзьыны — твердеть, затвердевать
чарӧм — наст
АПРЕЛЬ / КОС МУ
Апрель тӧлысьын миян войвылын заводитӧ сывны лым. Вочасӧн шупкалӧ му, но оз на дзикӧдз косьмы, сы вӧсна тайӧ кадсӧ важӧн комияс нимтылӧмаӧсь косьмысь му тӧлысьӧн.
Стӧча лӧсялӧ апрельлы и мӧд коми ним — лым сылан тӧлысь.
Удмуртъяслӧн апрель тӧлысь — юж толэзь «чарӧм тӧлысь», а хантыяслӧн — нобыты новы «йи вайысь тӧлысь».
Слова к тексту:
вочасӧн — постепенно
шупкавны [шупкал-] — обсыхать, подсыхать
косьмыны — сохнуть
стӧча — точно
лӧсявны [лӧсял-] — подходить, соответствовать
МАЙ / ОДА-КОРА
Май тӧлысь важся комияс шулӧмаӧсь ода-кораӧн. «Од» кыв паныдасьлӧ емваса, улыс Эжваса да удораса сёрнисикасъясын и петкӧдлӧ тувсовъя веж петасъяс. Мыйӧн ловзьӧ му и ва, заводитӧ вежӧдны турун, петӧны медводдза дзоридзьяс, коръяссьӧны пуяс.
Майлӧн мӧд коми ним — эж петан тӧлысь — сідзжӧ индӧ тайӧ кадся ывла выв вежсьӧмъяс вылӧ.
Удмуртъяслӧн май — куар толэзь «кор тӧлысь».
Слова к тексту:
эж — зелень
од — всходы
ода-кора — со всходами и листвой
удораса — удорский
сёрнисикас — диалект
тувсовъя, тувсов — весенний
петас — всходы
вежӧдны — зеленеть
турун — трава
коръяссьыны — покрыться листьями (о деревьях)
ИЮНЬ / ЛӦДДЗА-НОМЪЯ
Тайӧ тӧлысьлы комияс сетлӧмаӧсь лӧддза-номъя ним. Июньын медся уна тайӧ ӧвадыс.
Удмуртъяс июнь нимтылӧмаӧсь лун шӧр ен нимӧн — инвожо, финнъяслӧн июнь — кесякуу «гожся тӧлысь».
Слова к тексту:
лӧдз — овод
ном — комар
лӧддза-номъя — изобилующий оводами и комарами, июнь
ӧвад — овод
лун шӧр — полдень
ИЮЛЬ / СӦРА / СОРА *
Июль тӧлысьлӧн вӧлӧма важӧн сӧра ним. Илля Вась лыддьӧ, мый сӧра кыв йитчӧма сӧрмыны глаголкӧд. Емва сёрниын паныдасьлӧ «сӧр выы воны» кывтэчас, кодлӧн вежӧртасыс «воны, ёнмыны, чорзьыны». Июльын град йӧрын и вӧрын быдтор сӧвмӧ-воӧ, пуксьӧ турун пуктан кад. Удмуртъяслӧн июль лоӧ пӧсь тӧлэзь «жар тӧлысь».
* Г. Лыткин ногӧн, июль тӧлысьлӧн нимыс вӧлӧма важ коми йӧзлӧн сора. Г. Лыткин орччӧдӧ тайӧ кывсӧ соравны ("смешать в одну массу"), сорӧн ("в смеси") кывъяскӧд. (Видзӧд: А. С. Сидоровлысь «Избранные статьи по коми языку» Сыктывкар, 1992, 150 лист бок.)
Слова к тексту:
сӧр — зрелость (плодов)
йитчыны — связываться
сӧрмыны — одеревенеть, стать жестким
кывтэчас — словосочетание
воны — зреть, спеть
ёнмыны — крепнуть, набирать силы
сӧвмыны — крепнуть, зреть
сора — смешанный
АВГУСТ / МОЗ
Август тӧлысь важӧн новлӧма моз ним. Тайӧ кывлӧн вежӧртасыс миянлы абу нин гӧгӧрвоана, а водзсӧ сійӧ петкӧдлӧма град выв пуктас идралӧм. Та вылӧ индӧ и августлӧн мӧд важ коми ним — чарла тӧлысь. Ӧд буретш тайӧ каднас заводитӧны вундыны нянь, идралӧны кутшӧмсюрӧ град выв пуктасъяс.
Удмуртъяслӧн август лоӧ гудыри кошкон «гым мунӧм тӧлысь».
Слова к тексту:
чарла — серп
новлыны — носить
буретш — как раз
вундыны — жать
кутшӧмсюрӧ — кое-какой
гым — гром
СЕНТЯБРЬ / КӦЧ
Сентябрь тӧлысьлӧн важӧн вӧлӧма кӧч ним. Буретш тайӧ каднас кӧчьяс заводитӧны вежны ассьыныс гожся руд пасьсӧ еджыд вылӧ, а коми вӧралысьяс петӧны кыйсьыны.
Сентябрлӧн мӧд ним — арся тӧлысь — индӧ, мый Комиӧ локтіс ар, коді вайис аскӧдыс зэр да пуж.
Удмуртъяслӧн сентябрь шусьӧ куар усён толэзь «кор усян тӧлысь».
Слова к тексту:
вежны — менять
гожся — летний
вӧралысь — охотник
кыйсьыны — охотиться, рыбачить
шедны — попадаться
арся — осенний
пуж [пужй-] — иней
ОКТЯБРЬ / ЙИРЫМ
Октябрь тӧлысьлӧн важӧн вӧлӧма йирым ним, коді петкӧдлӧма кӧдзыд тӧла поводдя, йи кынмӧм. Ӧні на кӧдзыд тӧвсӧ изьватас сёрниын шуасны йир ёсь тӧлӧн, а удораса сёрнисикасын — йирыд кӧдзыд тӧлӧн.
Октябрлӧн мӧд коми ним — кор усян. Тайӧ каднас ёсь кӧдзыд тӧвъяс пуяс вылысь нуӧны медбӧръя коръяс.
Эстонечьяс тайӧ тӧлысьсӧ комияс моз жӧ шуӧны лехеварисемисекуу «кор усян тӧлысь».
Слова к тексту:
поводдя — погода
изьватас — ижемский
йир (ижемский диалект) — резкий, холодный ветер
йирыд (уд. диалект) — резкий, холодный ветер
НОЯБРЬ / ВӦЛЬГЫМ
Ноябрь тӧлысь важӧн шусьылӧма вӧльгымӧн, коді кутлӧма «медводдза лым усьӧм» вежӧртас. Тайӧ тӧлысьнас венласьӧны шоныдыс да кӧдзыдыс, но тӧлысь шӧрланьыс пуксьӧ нин тӧвся поводдя: кызӧ ю вылын йи, му тупкыссьӧ медводдза лымйӧн. Лым усьӧм вӧлі зэв коланаӧн вӧралысьяслы, сы вӧсна мый лым вылысь позьӧ аддзыны звер-пӧткалысь кок туйяс, тӧдмавны, кутшӧм звер кытчӧ котӧртӧма. Ноябрлӧн мӧд коми ним — лым усян тӧлысь — сідзжӧ тӧдчӧдӧ медся коланасӧ тайӧ тӧлысяс.
Эстонечьяслӧн ноябрь — талвекуу «тӧвся тӧлысь», а удмуртъяслӧн — шур кынмон толэзь «ю кынман, йи сувтан тӧлысь».
Слова к тексту:
венласьны — мериться силами
тӧвся — зимний
кызны — утолщаться
тупкысьны — покрываться
колана — нужный, необходимый
зверь-пӧтка — звери и дичь
кок туй — след
тӧдчӧдны — отметить, подчеркнуть
сувтны — остановиться
ДЕКАБРЬ / ӦШЫМ
Декабрь Комиын — лымъя да кӧдзыд тӧлысь, сы вӧсна шулӧмаӧсь сійӧс важӧн ӧшым кывйӧн. Тайӧ кывйыс кутӧма пашляк вежӧртас. Ӧні на татшӧм вежӧртаснас сійӧ паныдасьлӧ удораса сёрнисикасын, кӧні шуасны «ӧшым кучкас» — пашляк лыйсьӧ.
Удмуртъяс ногӧн, декабрь лоӧ толсур толэзь «рӧштво тӧлысь».
Слова к тексту:
ӧшым — трескучий мороз
лымъя — снежный
пашляк — трескучий мороз
кучкыны — ударить
