Д. Несанелис, В. Семёнов, М. Агапитова
ПРОФЕССОР В. П. НАЛИМОВ
1879 вося март 7 лунӧ Выльгорт сиктса крестьянин Петр Налимовлӧн семьяын чужис пи. Нимтісны Василийӧн. Тӧдӧмлунъяслань сылӧн туйыс заводитчис земскӧй школаын. Сы бӧрын земство ыстіс сюсь вежӧра детинкаӧс Москваӧ фельдшеръяслӧн школаӧ. Куим во мысти Василий Налимов локтіс гортас да кутіс уджавны фельдшерӧн. Москваын велӧдчигӧн на том морт кутіс интересуйтчыны этнографияӧн. Сы бӧрын быттьӧ мӧд синмӧн видзӧдліс чужан мулӧн олӧм вылӧ.
1903 воын Василий Налимов выльысь локтӧ Москваӧ. Кыдзи коми йӧзлысь олан-выланногсӧ бура тӧдысьӧс, сійӧс казялісны естествознание, антропология да этнография радейтысьяслӧн Московскӧй обществоса секретарь В. В. Богданов, академик В. Ф. Миллер да обществоса президент академик Д. Н. Анучин. Найӧ и отсалісны зырянскӧй зонлы. Василий Налимов сдайтіс классическӧй гимназиялӧн став курсса экзаменъяс да пырис велӧдчыны Московскӧй университетлӧн физико-математическӧй факультетса естественнӧй отделениеӧ.
Студенталігас Василий Налимов пыдісянь тӧдмасьӧ европейскӧй Россиялӧн асыв-войвывса народъяслӧн этнографияӧн да антропологияӧн.
В. П. Налимовлысь медводдза этнографическӧй уджсӧ вӧлі йӧзӧдӧма 1903 воын «Этнографическое обозрение» журналлӧн мӧд номерын. Юргижӧдыс — «Некоторые черты из языческого мировоззрения зырян». Сэні висьтавсьӧ коми йӧзлӧн олӧм вылас видзӧдласъяс йылысь, кодъяс сӧвмисны Коми муӧ христианство пырттӧдз на. Сідз, В. П. Налимов казьтылӧ важся антропогоническӧй мойдъяс, Вселеннӧй вылӧ важысянь видзӧдласъяс, коми йӧзлӧн пывсьӧм йылысь. В. П. Налимов оз дивит зыряналысь языческӧй видзӧдласъяссӧ. Накӧд сійӧ йитӧ и аслас народлысь культурнӧй аслыспӧлӧслунсӧ.
Тайӧ жӧ воас «Этнографическое обозрение» журналын йӧзӧдӧма В. П. Налимовлысь «Мор» и «Икота у зырян» гижӧдтор, кӧні сійӧ висьталӧ коми йӧзлӧн висьӧмъяс вылӧ видзӧдласъяс йылысь, висьысь кагаяслӧн чужӧм да найӧс бурдӧдӧм йылысь. Тайӧ гижӧдторйыс кутшӧмакӧ тӧдмӧдӧ комияслӧн народнӧй медицинаӧн.
Василий Петрович Налимов пыр тшӧкыдджыка выступайтӧ статьяясӧн, докладъясӧн. Сійӧ заводитӧ нимавны пыр ёнджыка. 1906 воын нин нималана исследователь В. Мансикка корис сійӧс сотрудничайтны финно-угорскӧй обществолӧн научнӧй изданиеын. 1907 вося гожӧмын да арын тайӧ обществоыслӧн деньга вылӧ тӧдса финскӧй этнограф Сирелиускӧд В. П. Налимов ветліс нёль тӧлысь кежлӧ Зырянскӧй крайӧ. Кыкӧн найӧ гижисны уна зырянскӧй мойд, сьыланкыв да мукӧд фольклорнӧй произведение. Торйӧн ыджыд тӧдчанлун вӧлі сетӧма коми йӧзлӧн веруйтӧмлы да обычайяслы. Нуӧдісны антропометрическӧй измерениеяс. Этнографъяс волісны Эжва да Сыктыв бокса уна коми сиктӧ. 1980 воын Финляндияын вӧлі лэдзӧма «Большая медведица» зэв мича фотоальбом. Сэні йӧзӧдӧма снимок, кодӧс вӧчӧма Сирелиускӧд ӧтувъя экспедиция дырйи. Снимок улас английскӧйӧн гижӧма: «Путешественниклы отсасьысьяс шуйгавывсянь веськыдвылӧ: начальнӧй школаса учитель Александра Григорьевна Кузиванова, поэт Алексей Александрович Чеусов, студент Василий Налимов да сылӧн вок». Кузьчышъян вылын гижӧд: «Финскӧй учёнӧй Сирелиуслы коми ёртъяссянь». Тешкодь сійӧ, мый английскӧй вылӧ вуджӧдігас вӧчӧмаӧсь ӧшыбка — кузьчышъян вылас кыӧма «коми нывъяссянь», а абу «ёртъяссянь». Тыдалӧ, кузьчышъянсӧ Сирелиуслы козьналіс А. Г. Кузиванова.
В. П. Налимов, кыдзи и сылӧн мукӧд современникъяс, зілис бурджыка тӧдмавны Комиын мортӧс дзебан обрядъяс, морт лов вылӧ видзӧдласъяс. Та йылысь сійӧ гижліс «Загробный мир по верованиям зырян» статьяын, кодӧс сідзжӧ йӧзӧдӧма 1907 воын «Этнографическое обозрениеын». Тайӧ гижӧдас коми этнографияын медводдзаысь зільӧма пыдісянь висьтавны сы йылысь, кыдзи коми йӧз гӧгӧрволісны ловъя олӧмсӧ да мӧдар югыдсӧ, кутшӧм йитӧдъяс на костын вӧліны. Кулӧмаяссянь, кыдзи гижӧ Налимов, коми йӧз виччысисны асланыс уджын отсӧг. «Крестьянин кӧ кӧдзӧ, сійӧ корӧ кулӧмаяслысь сетны бур урожай». «Сетӧй бур во», — тадзи шыӧдчигӧн крестьянин видзӧдӧ сылань, кытчӧ дзебӧма кулӧмаясӧс», — пасйӧ В. П. Налимов.
Мӧдарюгыдсаяс вылӧ крестьяна надейтчылісны и вӧралігӧн да чери кыйигӧн. Найӧс пӧчитайтӧм вӧсна выль керка векджык стрӧитлісны важ керка местаӧ.
В. П. Налимовлысь тайӧ да мукӧд статьяяс лыддьӧм бӧрын позьӧ чайтны, мый кулӧмаяслысь культсӧ учёнӧй гӧгӧрвоӧ оз кыдзи этнографическӧй фактъяс, а кыдзи религиозно-этническӧй системалысь петкӧдчӧмъяс, кодъяс шымыртӧны зыряналысь став олӧм-вылӧмсӧ.
Полевӧй корсьысьӧмъясысь ӧтдор В. П. Налимов бура тӧдмасис научнӧй литератураӧн да уджаліс архивъясын. Сійӧ бура тӧдіс коми кыв, пыдісянь ставсӧ гӧгӧрвоис, уджаліс кадӧн артасьтӧг. Тайӧ отсаліс Налимовлы томӧн на пырны Россияын медся нималана этнографъяс, финно-угроведъяс лыдӧ.
1908 вося тӧлын финно-угорскӧй обществолӧн корӧм серти В. П. Налимов мунӧ Хельсинкиӧ, кӧні тӧдмасьӧ финскӧй этнографияӧн да кывйӧн. Гожӧмнас финскӧй исследователь Тальгренкӧд Налимов ветліс археологическӧй экспедицияӧ Волга да Кама кузя, а сэсся чукӧртіс этнографическӧй материал пермякъяслӧн олӧм-вылӧм да веруйтӧм йылысь. Коми-пермякъяслысь этнография тӧдмалігӧн Налимов сюся видзӧдіс, мыйӧн ӧткодь налӧн кывйыс коми-зырянакӧд.
В. П. Налимовлӧн медтӧдчана научнӧй уджъяс лыдын «К вопросу о половых отношениях у зырян», коді петіс немецкӧй кыв вылын Хельсинкиын 1908 воын торъя ичӧтик книгаӧн.
Мӧд вонас учёнӧй водзӧ уджаліс Финляндияын. Лӧсьӧдіс экспедицияясын чукӧртӧм материалъяс. Тайӧ ки помысь гижӧм уджыс эштіс 1910 воын. Нимыс сылӧн «Материалы по этнографии зырян и пермяков». Тайӧ удж йывсьыс «Этнографическое обозрение» журналӧ аслас рецензияын профессор А. Н. Максимов гижліс: «В. П. Налимов природнӧй зырянин, бура тӧдӧ зырянскӧй кыв да ӧнӧдз кутӧ топыд йитӧд зырянакӧд, ставыс тайӧ ёна кокньӧдіс сылысь уджсӧ. Сылӧн вӧлі позянлун тӧдмавны йӧзлӧн олӧмысь да налӧн веруйтӧмысь сэтшӧм гусяторъяс, кодъясӧс бокӧвӧй мортлы оз петкӧдлыны... В. П. Налимовлӧн материалъясыс лоӧны ыджыд тӧдчанаторйӧн зырянаӧс да пермякъясӧс тӧдмалӧмын, на йылысь, торйӧн нин первойяс йывсьыс, литератураыс абу озыр. Зырянскӧй этнографияысь ӧткымын торъя, но зэв тӧдчана вопросъяс сійӧ восьтӧма зэв бура да стӧча.
А. Н. Максимовлысь мӧвпъяссӧ ошкисны и мукӧд этнографъяс. И нинӧм абу шензянаыс, мый тайӧ уджсьыс В. П. Налимовлы сетісны великӧй князь Сергей Александрович нима зэв нималана научнӧй премия.
1912 воын В. П. Налимов нималана этнограф-исследовательӧн нин помаліс «антропология да география» специальность кузя Московскӧй университет первой степеня дипломӧн. Тайӧ жӧ воас «Великая Россия» книжнӧй серияын, кӧні редакторъясысь ӧтиӧн вӧлі профессор Д. Н. Анучин, петіс ӧчереднӧй том, кодлысь мӧд юкӧнсӧ — «Приуралье» — гижис В. П. Налимов В. А. Пиотровскийкӧд ӧтлаын. Сэні вӧліны географическӧй, экономическӧй да историко-этнографическӧй очеркъяс.
1917 воын В. П. Налимов сдайтӧ Казанскӧй университетын магистрскӧй экзаменъяс. Сылы сетӧны магистрантлысь ним да приват-доцентлысь удж. Но Казаньын сійӧ эз вӧв дыр. 1918 воын нин лои Нижегородскӧй университетын география да антропология кафедраса профессорӧн.
1922 воын В. П. Налимов вуджис Москваӧ. Сэсянь дас квайт во, 1938 воӧдз, коді лоис сылы трагическӧйӧн, учёнӧй уджаліс столицаса научнӧй учреждениеясын да высшӧй учебнӧй заведениеясын, сы лыдын мӧд номера МГУ-ын, Тимирязевскӧй институтын, первой номера МГУ-лӧн физмат бердын география кузя научно-исследовательскӧй институтын.
Колӧ тӧдчӧдны, мый В. П. Налимов эз эновтчыв коми да мукӧд финно-угорскӧй народлӧн этнографияысь. Кор сійӧ вӧлі нин Московскӧй университетын профессорӧн, активнӧя сотрудничайтіс экономическӧй да краеведческӧй «Коми му» журналкӧд, коді петіс Усть-Сысольскын 1924 восянь.
Зыряналы кыв боксяньыс медся матынӧсь удмуртъяс (вотякъяс). 1923 воын В. П. Налимов да нималана удмуртскӧй поэт Кузебай Герд котыртісны «Вотяцкӧй культураӧн тӧдмасьӧм кузя общество». Куим во мысти на отсӧгӧн вӧлі дасьтӧма «Вотяки» сборник, кӧні висьтавсьӧ удмуртъяслӧн экономика, олӧм да духовнӧй культура йылысь.
1927 воын В. П. Налимовӧс бӧрйисны «Чердынскӧй край тӧдмалӧм кузя обществоса» почётнӧй членӧн, а во мысти сійӧс шуисны «Грузинскӧй культура радейтысьяслӧн обществоын» нэм кежлӧ членӧн.
...Профессор В. П. Налимовлӧн активнӧй научнӧй да преподавательскӧй уджыс торксис 1938 воын. Сійӧс незаконнӧя арестуйтісны да мӧдӧдісны Москваысь Сыктывкарӧ. Ми ог на стӧча тӧдӧй, кутшӧм статья серти «судитісны» учёнӧйӧс, кӧні, кор да кыдзи помасис сылӧн олӧмыс...
Слова к тексту:
тӧдӧмлун — знание
детина — мальчик
детинка — мальчишка
мысти — через
интересуйтчыны — интересоваться
выльысь — снова
олан-выланног — образ жизни, быт
тӧдысь — знаток
радейтысь — любитель
отсавны [отсал-] — помочь
сдайтны — сдать
студентавны [студентал-] — быть студентом
пыдісянь — глубоко
юргижӧд — заглавие
видзӧдлас — взгляд, точка зрения
сӧвмыны — крепнуть, развиваться
пыртны — ввести
пывсьӧм — мытье в бане
зыряна — зыряне
аслыспӧлӧслун — своеобразие, особенность
ӧшыбка — ошибка
дзебан — погребальный
мӧдар югыд — загробная жизнь
йитӧд — связь
кулӧма — мертвый, покойник
шыӧдчыны — обратиться
дзебны — похоронить
мӧдарюгыдса — потусторонний
надейтчыны — надеяться
пӧчитайтӧм — почитание
векджык — чаще
гижӧдтор [гижӧдторй-] — небольшая статья
висьӧм — болезнь
висьысь — больной
бурдӧдӧм — лечение
выступайтны — выступать
нимавны [нимал-] — слыть
нималана — широко известный
сотрудничайтны — сотрудничать
тӧдчанлун — значение
веруйтны — верование
ӧтувъя — совместный
английскӧйӧн — по-английски
шуйгавывсянь — слева
веськыдвылӧ — направо
кузьчышъян — полотенце
тешкодь — любопытно
вуджӧдны — перевести
учёнӧй — учёный
петкӧдчӧм — явление
шымыртны — охватить
корсьӧм — поиск
ӧтдор — кроме
артасьны — считаться
лыд — число
корӧм — приглашение
ки помысь — от руки
эштыны — закончиться, завершиться
топыд — прочный
кокньӧдны — облегчить
позянлун — возможность
гусятор [гусяторй-] — тайна
тӧдчанатор [тӧдчанатор-] — значительное
первой — первый
озыр — богатый
ӧткымын — отдельный, некоторый
ошкыны — одобрить
бердын — при
эновтчыны — отказаться
активнӧя — активно
бӧрйыны — избрать
торксьыны — нарушиться
незаконнӧя — незаконно
арестуйтны — арестовать
судитны — судить
